Etiğe Tetik Çekmeyelim
Gönlün kanunu mudur etik? Yoksa yazılı olmayan gelenek ve töre kurallarından mı oluşur? Ya da bizi insan yapan özelliklerimizin tümü müdür? Veya evrensel olarak her yerde kabul edilen doğru davranışlara verilen ad mıdır? Sahi nedir etik?
Etik deyince çoğumuzun aklına ahlak gelebilir. Yani bir durum ahlak açısından doğruysa, kesinlikle etik olarak da doğru mudur? Bu milletten millete, coğrafyadan coğrafyaya değişim gösterebilir. Örneğin, bazı Şii’lerin Hz Ali’nin acısını çekmek için kendilerini kırbaçlamaları, inançları açısından doğru olmasına rağmen etik midir? Ya da kimi Güney Amerika ülkelerinde ölülerin yakılıp küllerinin saklanması? Etik olarak doğru değildir ancak kendi ahlaklarınca uygundur. Yani ahlak yerel, etik evrensel değerdir.
Etik nerede başlar, nerede biter? Anne karnında oluşmaya başlayan etik anlayışı, çocukluk döneminde şekillenip ömrün sonuna kadar kişiyi etkisi altında tutar. O yüzden çocukları yetiştirirken daha ilk andan itibaren etik olmayan davranışlardan kaçınmalıyız. Çocuk gördüklerinin hangisinin etik, hangisinin etik olmadığını algılayamaz ve çevresinde olan her şeyi etik kabul edebilir. Eğer bir çocuk yere çöp atıyorsa, bu yakınlarından birisinin yere çöp atmasını gördüğündendir. Çocuğun yaptığı etik değildir. Ama bu beynine etik olarak yazılmıştır. Büyüdüğünde de yere çöp atacaktır, yaşlandığında da... Bunun yanlış olduğunun farkına varsa bile... Çocukken gördüğü ‘etik doğru’ budur çünkü.
Hayvanların etiği var mıdır? Aslanın yavru ceylanı yakalaması ne kadar etiktir? Onu bunu bilmem ama insanların hayvanlara karşı etiği vardır. Zorla evcilleştirdiğimiz güzelim kuşları kafeslere tıkmaya ne hakkımız var? Ya da zavallı penguenlerin ve kutup ayılarının yaşam alanlarını ellerinden almaya? Taşımacılığın geliştiği günümüzün yüksek teknolojisinde hala atlara eziyet çektirmeye peki? Etik olmayan bu düzenin ta kendisidir. Penceresiz duvarların arasına hapsedilmiş insanlar, alışveriş çılgınlığına kapılmış yığınlar, ağaç yerine bina diye direten bizler... Söyleyin fabrikalar; bacalarınızdan çıkan pis dumanlarla gökyüzünü zehirlemeniz ne kadar etik? Söyleyin ey insanlar, avlaya avlaya bitiremediğiniz dağ keçilerinin soyunun tükenme aşamasına gelmesi çok mu etik sizce? Günden güne yayılan çöller çok mu hoşunuza gidiyor? Sular kan ağladıkça israf etmeye devam etmeniz ne zamandan beri etik oluyor?
Etik bir vicdan meselesi midir? Yani insanın, vicdanına yenik düşmedikten sonra yaptığı her şey etik mi oluyor? Bir açıdan insanın iç hesaplaşmasının bir sonucudur etik. Ancak öte yandan etik kişisel değildir. Yapılan doğru, tüm evrence kabul edilebilirse etiktir. Vicdanınızın sesi etiği gösteriyorsa, evet etik bir vicdan meselesidir. Etik yazılı kanunlarla sınırlandırılamaz. Ve kanunlar her yere ulaşamayabilir. Burada gönlün kanunları devreye girer. Ama yine de dinleyip dinlememek insanın elindedir. Yanlış bir şeyin etik olduğuna inanmak gönlün kanununa uymamak demektir.
Zaman geçtikçe değişebilir mi etik anlayışı? Yoksa ilk çağlardaki etik ile günümüzdeki etik birbiriyle aynı mı? Kesinlikle hayır. Tüm varlıkların değiştiği gibi etik anlayışı da değişti. Evrensel iyi, içinde bulunduğu döneme göre şekillendi. Etiğin amacı ve sonucu hep aynıydı lakin. Kendisi değişikliğe uğrasa da aslında sadece yer, kişiler, çevre ve zaman değişti.
Hiçbir insanın diğer bir insandan ayrıcalığı veya üstünlüğü yoktur. Tüm insanlar eşittir. Ve bu durumda herkes etik olanı yapmakla yükümlüdür. Bazı şeyleri çıkar uğruna değil, gerçekten insanlığın ve dünyanın yararı için yapmalıyız. Kişisel çıkarlar, toplumun çıkarlarından üstün değildir.
Bir öğretmen sadece aybaşında alacağı para için eğitim veriyorsa bu etik değildir. Ama gerçekten öğrencilerine bilgiyi öğretmek için çaba harcıyorsa, işte bu etik bir davranıştır.
Meksika’da bir çevre bakanı geçtiğimiz günlerde istifa etti. Sebebi ise; uçağa yetişememesi nedeniyle, uçağı 40 dakika boyunca bekletmesi. İstifa açıklamasında, yaptığı davranışın etik olmadığını, kimsenin kimseden ayrıcalıklı olmadığını söyleyerek herkesten özür diledi. Evet uçağı sırf kendisi için 40 dakika boyunca bekletmesi etik değil. Ama bu olaydan sonra istifa etmesi etik bir hareket.
Etik sadece kendini değil, tüm doğayı, tüm dünyayı, tüm evreni düşünmektir. Etik en büyük düşmanıdır bencilliğin. Ama o kadar temiz kalplidir ki etik, gönlü razı olmaz kin tutmaya. En büyük kötülüklere bile olsa.
Evet, etiğe uymayana bir ceza yok vicdanı dışında. Evet, istediğiniz kötülüğü yapabilirsiniz doğaya. Evet, yere tükürebilir, çöp atabilirsiniz kaldırımlara. Avlayabilirsiniz katil tüfeklerinizle özgür martıları. Evet, komşunuz açken tok yatabilirsiniz. Evet, binalar dikebilirsiniz güneşin üstüne. Evet etiğe tetik çekebilir, hatta vurabilirsiniz onu. Merak etmeyin kimse sizi yargılamaz.
Ancak içinde bulunduğumuz dünya toplumunun ve küremizin geleceği etik değerlere sahip uygar insanlığa bağlıdır. Eğer etik değerleri yüksek bir toplum yetişmezse ve bilinçlerde etik kendine yeterli yer edinemezse insanlık da, henüz maviliğini kaybetmemiş gezegenimiz de yok olabilir. Gelin, çok geç olmadan, etik bilincine sahip sağlıklı nesiller için, geleceğimiz için el ele verelim ve tüm gayretimizle etik anlayışını toplumumuza yayalım.
İlker Keleş
*Okuduğunuz kompozisyon Konya Ereğli İlçe Milli Eğitim Müdürlüğünün Mayıs 2019'da ilçe genelinde düzenlediği Etik konulu kompozisyon yarışmasında Ereğli birincisi seçilmiştir.